— яны захавалі нацыю, народ».У сібірскім горадзе, які да рэвалюцыі быў месцам палітычнай ссылкі, жыве Алег Рудакоў, заснавальнік «Іркуцкага Таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага», які фатаграфуецца на дакументы ў вышыванцы і размаўляе на беларускай мове.

Алег Рудакоў: Я грамадзянін Расіі, жыву ў Іркуцку, але я беларус па паходжанні. Мая маці, мае бацькі — беларусы, і няма розніцы, дзе я нарадзіўся, бо я ўсе роўна павінен ведаць мову і размаўляць па-беларуску, я раблю гэта паўсюль, нават у Іркуцку. Безумоўна, ёсць людзі, якія яе наогул не разумеюць, а мне трэба з імі ўзаемадзейнічаць. З імі я размаўляю па-расейску, таму што жыву ў краіне, дзе дзяржаўная мова адна. Калі я прыязджаю ў Беларусь, дзе іх дзве, я аддаю перавагу мове беларускай, бо лічу сябе беларусам. Шмат чытаю класікі беларускай літаратуры. Мы ведаем, што пакуль існуе мова, існуе і народ. Калі мова знікае — знікае народ, і няважна, на якой тэрыторыі ты нарадзіўся. Ёсць нават такое сцвярджэнне, што чым больш ты ведаеш моў — тым больш ты чалавек, бо кожная з іх цягне за сабой нейкую глыбіню сваёй культуры, традыцыі, свайго светаўспрымання.

KYKY: Але калі ведаеш шмат моў, жывеш у шматлікіх культурах, як не згубіцца і вызначыць сваю?

Фота з ФБ Алега Рудакова

А. Р.: У мяне ёсць трывалая ўпэўненасць, што, безумоўна, у наш час паўсюль мешаніна крыві, але ёсць і менталітэт, і чалавек, які выхоўваецца пад пэўным менталітэтам, увасабляе прыклад народа. Людзі, якія з’язджаюць з Беларусі, на жаль, кепска ведаюць гісторыю, культуру і традыцыі — тады яны губляюцца. Дарэчы, беларусам вельмі блізкі «хатні кансерватызм». У хаце сваёй яны памятаюць аб тым, адкуль яны родам, але як толькі выходзяць на вуліцу… Нават быў у мяне такі смешны выпадак: прыехаў у Іркуцк адзін бізнэсмен, які жадаў наладзіць пастаўку лістоўніцы ў Беларусь. Я знаёміў яго з людзьмі і паўсюль, куды бы мы ні прыйшлі, пачынаў вітацца са слоў «мы беларусы». Ён потым да мяне падышоў і кажа ціхенька: «Знаешь что, давай ты не будешь тут всем говорить, что мы — белорусы». А я пытаюся: «Чаму гэта»? А ён: «Как-то даже неудобно. Что ты все время выпячиваешь это: «беларусы… беларусы…. незачем». Быццам чалавек саромеецца, што ён беларус. Ды наадварот, я ў свой час шмат дзе працаваў, і дзе бы я ні з’яўляўся, паўсюль кажуць пра мяне: «О! Беларус прыйшоў!» 

— 

і я гэтым ганаруся. Ніколі гэтага не пужаўся, наадварот, падкрэсліваю: апранаю розныя фуфайкі с вышыванкамі, гавару на мове. Я лічу, што кожны чалавек, апроч усяго іншага, павінен мець сваю нацыянальную вопратку. Бо ў сучасным свеце кожны, напрыклад, лічыць, што хоць адзін касцюм у яго павінен быць: мала што, запросяць на мерапрыемства, а касцюма ўрачыстага няма. Вось і нацыянальная вопратка таксама павінна быць, і не трэба саромецца яе апранаць.

KYKY: Добра, будзе такая вопратка ў кожнага, але куды вы прапануеце яе апранаць?

А. Р.: На святы, напрыклад. Мы ў Іркуцку праводзім шмат беларускіх святаў. Каляды, Гуканне вясны, Купалле. Першае Купалле ў Іркуцку я святкаваў 19 год таму, у 1996 годзе. Тады сабралася чалавек 60, але ў нацыянальнай кашулі быў адзін я. Потым мы дамовіліся, што трэба нешта белае апранаць, ці бела-чырвонае. Дарэчы, наш сцяг гістарычны, бела-чырвона-белы, сягае ў глыбіню гісторыі, і ён сталейшы за расійскі трыкалор, але чаму ён такі? Таму што на белай кашулі, на ручніках вышывалі чырвонымі ніткамі, адсюль гэта і пайшло. Іншым разам у некаторых рэгіёнах дадаюцца чорныя ніткі, але гэта ўжо рэгіянальныя асаблівасці. Дык вось зараз на Купалле прыходзяць да трохсот чалавек, і большая частка ў нацыянальных кашулях. Гэта і беларусы, і рускія, мы для ўсіх адкрытыя. 

Мне ўдалося ўвесці ў Іркуцку моду на беларускую мову і беларускую вопратку. У нас за гонар мець беларускую вышыванку. Мы нікога не просім яе рабіць, усе самастойна.

Напрыклад, ёсць у Сібіры цэнтры беларускай культуры, у іх ёсць нейкія датацыі з абласнога бюджэту, але што яны робяць: замаўляюць у Беларусі сцэнічныя строі ні аб чым. Могуць быць нават і сінія, і зялёныя, а-ля народнае нешта, але гэта не сапраўднае. Мы былі на адным міжнародным фестывалі ў Сібіры, выступалі там розныя гурткі. І да нас падышоў спецыяліст-этнограф і сказаў: «Вось толькі ў іркуцян сапраўдныя беларускія строі. Вы дзе іх узялі?». А мы кажам: «Самі зрабілі». Так, мы самі вывучаем арнаменты гэтыя, у нас ёсць майстры, якія дасканала ўсё ведаюць. Мы самастойна тчом сабе паясы, самі шыем нагавіцы, ёсць нават ужо ў нас адзін хлопец, які шые абутак сам.

KYKY: Але адкуль тады такая драма: у Сібіры жывуць людзі, якія адчуваюць сябе сапраўднымі беларусамі, а ў Беларусі ў большасці сваёй такіх амаль што няма?

А. Р.: Каб любіць Беларусь нашу мілую, трэба ў розных краях пабываць. Я разумею гэта так. У самой Беларусі ты можаш сказаць «бульба», а можаш «картошка», усе зразумеюць, быццам аднолькава. Калі ў Іркуцку я кажу слова «бульба», мяне не разумеюць мясцовыя жыхары, хаця гэтае слова быццам бы лічыцца такім папулярным, а беларусаў называюць за вочы «бульбашы». Але не ўсе і гэта ведаюць. На Смаленшчыне, на Маскоўшчыне гэта ведаюць: «А! Бульба! Это же бульбаши! Белорусы!

» 

А ў Іркуцку не было нават і такога, пакуль мы не пачалі сваю агітацыйную працу. Больш таго, я пачаў размаўляць на беларускай мове з 1991 года, асабліва калі наведваю Беларусь. І здарэнняў было шмат камічных і анекдатычных. Вось апошняе: браў я аднойчы квіток з Оршы да Віцебска. Падыходжу ў касах і кажу касірцы: «Дайце мне два квіткі да Віцебска. Адзін дзіцячы, другі дарослы». За мной людзі стаяць, нярвуюцца, чарга вялікая. А касірка мне кажа: «Что за станция Росло такая. Не вижу я. Не знаю такой станции». Я ёй паўтараю: «Не станцыя Росла. Гавару, дайце адзін дзіцячы білет, адзін да-рос-лы». А яна мне зноў: «Да что за станция? Росло? Скажите мне, сумму я вам выбью, да и все». А народ ужо нярвуецца, але я з прынцыпа не магу ёй сказаць ці патлумачыць па-расійску. Былі нават выпадкі, калі ў краму заходзіш, а табе там у адказ на беларускую мову: «Скажите нормально». Я ўсе роўна працягваю, бо я кажу нармальна, чаму не?

KYKY: Дык чаму ж беларусы лічаць усё беларускае «не нормальным»?

А. Р.: Я спачатку таксама не разумеў. Чаму беларусы дужа цураюцца сваёй мовы? Традыцыі? Баяцца ўсяго. А потым зразумеў, калі пачаў дасканала вывучаць гісторыю свайго народа. Усе вядомыя войны, якія прайшлі праз Еўропу, прайшлі праз Беларусь. І, безумоўна, лепшыя сыны Беларусі загінулі. І калі для Расіі вайна з Напалеонам была айчыннай вайной, то для нас — грамадзянскай, таму што Радзівілы перайшлі на бок Напалеона, уся шляхта ў Віцебску і спецыяльны полк сустракаў яго ўрачыста. У тым жа Віцебску існаваў полк, які ваяваў на баку расійскай улады. Карацей, шмат войнаў прайшло праз нашу краіну, і лепшых, патрыятычных людзей, безумоўна, знішчыла. А тыя, хто прыстасаваўся, хто ў хаце перасядзеў — выжылі. З аднаго боку ёсць пытанне: «Ды чаго ж ты ў хаце сядзеў?». А з іншага — яны захавалі нацыю, народ.

Кожнае пакаленне нараджае лідараў, пасіянарыяў, як казаў Леў Гумілёў. І гэтыя лідары пачынаюць браць адказнасць за народ, за культуру ды за традыцыю, а кансерватыўныя, параўноўваючы з сабой, лічаць, што тыя вылузваюцца.

У 90-х, калі я прыязджаў, мяне ўвогуле БНФ-аўцам называлі. А я не ведаў амаль, што гэта. Не, нейкія звесткі чуў, але я ж да іх дачынення ніколі не меў, а на мяне адразу вешаюць кляймо, што я такі і такі. Я тады знаходзіў іншым разам выхад: «Ды я хлопец з вескі. А вёсачка ў нас такая глухая». Усе дзівіліся, пыталі, дзе вёска, а я на распеў, як у сапраўдных вёсках, адказваў: «Ды вёсачка далёкая, глухая, там усе такія». І ўсе адразу думалі, што вось перад імі глухая дзеравеншчына, іншыя нават спачувалі.

Аднойчы мне нават адна жанчына пачала тлумачыць, як працуе ліфт. А ў мяне тры вышэйшых адукацыі, адна з іх — інжынер. Я дапамог данесці ёй сумачкі на сёмы паверх і ўвесь час, пакуль нёс, размаўляў па-беларуску. Данёс ёй, таму што ліфт быў заняты, а потым ён ужо пачаў працаваць. І яна пачынае раптам мне тлумачыць: «Вы націсніце на гэтую кнопачку, дзверы адчыняцца, вы толькі не бойцеся, ён вас давязе».

І пакуль я ехаў, спачатку смешна стала, думаў: «Во, блін! Тры вышэйшыя адукацыі маю, а не ведаю, як ліфт працуе!». А потым, канешне, калі выйшаў, ужо трохі сумна: раз на беларускай мове размаўляю, значыць я неадукаваны чалавек? Цяпер я не кажу, што з вёскі, кажу, што з Іркуцка. І зноў у людзей вялікія вочы, пашпарт ім паказваю. І тады ўжо пачынаецца: «Як? Ты што, здурнеў? Адкуль ты там такі?». А я кажу, што ў нас там усе так размаўляюць, хто мае дачыненне да беларускай дыяспары. У нас там беларускія перасяленцы яшчэ са сталыпінскіх часоў! Дарэчы, сапраўды, па архіўных звестках, трыста тысяч беларусаў перасяліліся ў Іркуцскую губерню яшчэ да рэвалюцыі. Дык вось нашы беларусы, якія жывуць у Беларусі, ведаюць слова бульба, але яны лічаць гэта дзеравенскім. Не прыйшло пакуль гэтае нацыянальнае пачуццё. А калі беларус з’ехаў на іншую тэрыторыю, тады ён пачынае разумець, адкуль ён, і адчувае сябе часткай сваёй краіны. Настальгія прабівае беларусаў, калі яны жывуць далёка.

KYKY: Але ўсіх беларусаў за мяжу не звезці, каб прывіць павагу да радзімы.

А. Р.: Гэта так. Але можна і тут гэта рабіць. Дзеля гэтага трэба тым беларусам, якія імі ўжо ў поўнай меры сталі, не саромецца размаўляць на мове, напрыклад. Вось уявіце: ідзе па вуліцы чалавек, які не размаўляе па-беларуску. Пачуў ад прахожага мову: «Вось прыдурак нейкі!». Ідзе-ідзе, зноў дзяўчына па-беларуску размаўляе. «Во дурніца!». Тут нейкая пара ідзе насустрач, і зноў той самы выпадак. Разумееце, трэба стварыць моду. А пакуль што беларусы, якія размаўляюць па-беларуску, закансервавалі самі сябе. Між сабой у сваёй тусоўцы размаўляюць на мове, а выходзяць на вуліцу — і зноў па-расійску. Гэта праблема. А трэба наадварот. Я вось па Мінску арыентуюся кепска і ўвесь час запытваю па-беларуску. А зараз лепш стала: ужо і разумеюць, і адказваюць мне на мове. Памятаю, год назад прыехаў на чыгуначны вакзал. Стаіць крутая машына, там хлопцы нейкую замежную крутую музыку слухаюць, усё наварочана. Мне трэба было аб нечым даведацца, я падыходжу да іх і пытаюся на беларускай мове. І адзін паварочваецца да мяне і на беларускай адказвае, і тлумачыць, і ўсё ўспрымае нармалёва. Кажу, мяняецца сітуацыя! Некаторыя на чыстай беларускай мове не могуць размаўляць. Ну дык і што? Гэта не галоўнае. Іншым разам праскоквае якое-небудзь слова. Тут трэба больш практыкі, прыкладаў, і чытаць услых, каб была і маўленчая практыка. Тут справа ўся ў адным: жадаем мы, каб беларускі народ застаўся ў гісторыі, ці не? Вось я — антыглабаліст. Некаторыя кажуць, што ўсе мы дзеці Зямлі, няма розніцы, на якой мове размаўляць. Можа, калі так да гэтага ставіцца. Але чаму ж усе ў нас тут на рускай размаўляюць?

Вышыванка LSTR